Nieuwe analyses toeslagenstelsel bieden ruimte tot versimpeling
Jasper J. van Dijk
Er zijn de afgelopen maanden verschillende rapporten verschenen over de hervorming van ons toeslagen- en belastingenstelsel. De politiek heeft volgens Jasper J. van Dijk nu geen redenen meer om hervorming verder uit te stellen.
In het kort:
Recente rapporten benadrukken de risico’s van het huidige toeslagenstelsel en de noodzaak tot grondige hervorming om schandalen te voorkomen.
Politieke besluiteloosheid dreigt noodzakelijke hervormingen te vertragen.
Alle alternatieven zijn inmiddels bedacht en uitgewerkt. Er is een politieke keuze nodig.
Ons toeslagenstelsel veroorzaakt onzekerheid, problematische schulden[1] en zorgt ervoor dat mensen geld laten liggen.[2] Zo vragen 10 procent van de huishoudens geen zorgtoeslag aan, bijvoorbeeld omdat zij bang zijn voor terugbetalingen. Dat is buitengewoon pijnlijk voor een stelsel dat bedoeld is om kwetsbare mensen te helpen.[3]
Het Nederlandse belastingstelsel is zo complex omdat verschillende kabinetten jarenlang intensief en gedetailleerd geknutseld hebben aan de belastingen en toeslagen. Dat goedbedoelde beleid is uitgemond in een ingewikkeld en fragiel stelsel met veel op‐ en afbouwpaden voor heffingskortingen en een heel arsenaal aan inkomenstoeslagen.
Rapporten die aansporen tot hervorming
Er wordt gelukkig steeds meer onderzoek gedaan naar de kern van het probleem en mogelijk oplossingen. Vorige maand verschenen drie belangrijke rapporten over het toeslagen- en belastingenstelsel.
Een voorstel uit het eindrapport Toekomst Toeslagen geeft een uitweg uit het toeslagendoolhof. Het stelt net als het rapport Belastingen in maatschappelijk perspectief voor om de belasting en toeslagen ingrijpend te versoepelen door de toeslagen af te schaffen en de inkomstenbelasting uit te breiden.
Vanzelfsprekend is dit een ingrijpende operatie, maar het rapport legt te veel nadruk op de eventuele nadelen en risico’s van een versimpeling en geeft te weinig aandacht aan de nadelen en risico’s van de huidige situatie. Het rapport Blind voor mens en recht maakt duidelijk hoe fundamenteel deze risico’s zijn. In dit rapport waarschuwde de parlementaire enquêtecommissie dat de toeslagenaffaire morgen weer kan gebeuren. Dus uitstel is geen optie.
Een grote hervorming kost tijd. Gelukkig staan er in het rapport Toekomst Toeslagen ook vijf no-regret manieren om het huidige stelsel te verbeteren, gericht op het vereenvoudigen en harmoniseren van voorwaarden[4] en het beter benutten en uitwisselen van informatie.[5]
Daarnaast geeft het rapport verschillende tussenstappen die sneller dan een volledige hervorming kunnen worden ingevoerd:
De huurtoeslag, het eigenwoningforfait en de hypotheekrenteaftrek kunnen worden vervangen worden door een eigendomsneutrale woontoeslag.[6] Bij voorkeur wordt deze op termijn inkomensonafhankelijk.
De zorgtoeslag wordt afgeschaft. Lagere inkomens kunnen gecompenseerd worden door een verlaging van de zorgpremie, of als dit juridisch niet haalbaar is een verhoging van het minimumloon en/of verhoging van de algemene heffingskorting.
Het kindgebondenbudget wordt vervangen door een hogere kinderbijslag.
Het rapport bevat echter ook vijf opties die vereenvoudiging kunnen hinderen. Dit zijn opties die nauwelijks[7] of beperkt[8] positief effect hebben op de fundamentele problematiek, danwel de complexiteit verschuiven.[9] Denk bijvoorbeeld aan het verplaatsen van de huurtoeslag naar individuele verhuurders. Het rapport had kortom meer duidelijkheid kunnen scheppen over welke tussenstappen wel en niet bijdragen aan een integrale vereenvoudiging.
Politiek aan zet
Het belangrijkst is dat er wel een begin wordt gemaakt met een grote hervorming. Hier is er een groot risico dat politici geen knoop durven door te hakken. In de verkiezingsprogramma’s waren de meeste partijen al niet concreet: de meeste programma’s riepen alleen op hoofdlijnen op tot versimpeling. Ook nu is er nog weinig actie te bespeuren. De enige noemenswaardige stap van de Tweede Kamer is het instellen van een tijdelijke commissie voor de herziening van het belastingen- en toeslagenstelsel. Dit duidt op de wens tot een langdurig gesprek.
De ambtenarij ziet het gevaar van uitstel ook. Niet voor niks doen ze de volgende oproep in hun meest recente rapport: “Alle alternatieven zijn inmiddels bedacht en uitgewerkt. Er is een politieke keuze nodig.”[10]
Wij kunnen dit alleen maar beamen.
[1] Onderzoekers UvA en HvA: hele systeem van toeslagen pakt desastreus uit (2023) Het Parool
[2] IBO Toeslagen – Deel 1 (2019) Ministerie van Financiën
[3] Belastingen in maatschappelijk perspectief (2024) Ministerie van Financiën
[4] Optie 4: Vereenvoudigingen binnen het stelsel van huurtoeslag, en optie 16: Basisbehoeftetoeslag.
[5] Optie 3: Huurregister, optie 7: Het vrijwillig overmaken van de zorgtoeslag naar de zorgverzekeraar op verzoek van de verzekerden, en optie 17: Gebruik van polisadministratie om inkomen te schatten.
[6] Optie 6: Eigendomsneutrale woontoeslag, afschaffing hypotheekrenteaftrek en eigenwoningforfait.
[7] Optie 2: Uitkeerbare heffingskorting, en optie 15: Volledig inkomensaFhankelijke tegemoetkoming aan ouders.
[8] Optie 14: Eén nieuwe kindregeling met basisbedrag en inkomensafhankelijk bedrag
[9] Optie 5: Afschaffen huurtoeslag, compensatie via huurmatiging door verhuurders, en optie 18: Vastgesteld inkomen op basis van T-2 met vangnet bij Dienst Toeslagen
[10] Belastingen in maatschappelijk perspectief (2024) Ministerie van Financiën
