Opinie in NRC: Fatsoeneer de staatskas zonder een ruk aan het stuur
Jasper H. van Dijk en Vinzenz Ziesemer
Financiën Het gat in de rijksbegroting is groot. Jasper H. van Dijk en Vinzenz Ziesemer vinden dat een correctie met harde en onzinnige bezuinigingen voorkomen moet worden.
Veerkracht, dat was het thema van Prinsjesdag in 2012. Grote bezuinigingen waren aanstaande om de hoge begrotingstekorten terug te dringen. Maar van „kapot bezuinigen is echt geen sprake”, zo verzekerde toenmalig minister Jan Kees de Jager (Financiën, CDA). Deze dinsdag is er weer een Prinsjesdag waar een kabinet haar regeerperiode afsluit met hoge begrotingstekorten. En ook nu circuleert het woord bezuinigen in Den Haag.
Het toekomstige kabinet kan het tekort in de begroting dekken door belastingen te verhogen of te bezuinigen. De keuze om belastingen te verhogen is in het verleden niet vaak gemaakt. De kans dat er weer wordt bezuinigd lijkt daarom groot. Het is dus belangrijk een gesprek te voeren over waar Den Haag dan op moet bezuinigen. Want een blik op het verleden leert dat bezuinigingen vaak meer kwaad dan goed doen.
Bezuinigingen kunnen een contraproductief effect hebben: ze leiden in sommige gevallen niet tot lagere, maar tot hogere staatsschulden. Stel het nieuwe kabinet besluit te kiezen voor grotere klassen in het primaire onderwijs, één van de opties uit het bezuinigingsmenu van het ministerie van Financiën. Dit betekent natuurlijk lagere kosten, maar de grotere klassen hebben ook het gevolg dat de onderwijskwaliteit daalt.
Op de lange termijn daalt dan de productiviteit van werknemers. Lagere productiviteit resulteert in lagere economische groei en betekent dus een kleinere economie. De staatsschuld, afgezet tegen de grootte van de economie, neemt daardoor toe. Uitgaven die de economische groei bepalen moeten dus niet aangeraakt worden.
Langdurige schade
Een andere reden manier waarop bezuinigen meer kwaad dan goed kan doen, is de langdurige schade die het kan toebrengen aan de overheid zelf.
Demissionair staatssecretaris Marnix van Rij (Fiscaliteit en Belastingdienst, CDA) stelde onlangs dat de grote problemen waar de Belastingdienst mee kampt, veroorzaakt zijn door bezuinigingen uit 2012. De afgelopen jaren moest er extra geld naar de dienst om deze problemen op te lossen. Goedkoop bleek duurkoop.
Of neem de bezuinigingen op de rechterlijke macht. Al jaren waarschuwen rechters dat de rechtsstaat geen bezuinigingen aankan. Dit jaar bleek dat er 800 rechters nodig zijn om de huidige tekorten op te vullen en dat de kwaliteit van rechterlijke uitspraken onder druk staat door de overbelasting. De rechtsstaat functioneert door bezuinigingen slechter.
Hoe komen bewindslieden dan tot dergelijke keuzes? Dat is toe te schrijven aan een politieke realiteit: een politicus ondervindt vaak weinig tegenstand vanuit de maatschappij bij een bezuiniging op het overheidsapparaat, de Belastingdienst is voor de meesten toch niks meer dan de afzender van de blauwe envelop. Dat is anders bij een bezuiniging op bijvoorbeeld de zorg, waarvan mensen snel de effecten voelen.
Dat betekent niet dat er nergens geld kan worden gevonden. Er zijn stapels ambtelijke rapporten over belastingkortingen en uitgaven die niet effectief blijken te zijn. Deze versoberen of afschaffen zou de schatkist miljarden kunnen opleveren. Kabinetten hebben dit tot nu toe alleen grotendeels nagelaten omdat politici harde tegenwind kunnen verwachten van belangengroepen die hierdoor financieel geraakt worden.
Een toekomstig kabinet moet om geld te vinden dus durven op te staan tegen begunstigden van deze moeilijk te verdedigen kortingen en uitgaven: huizenbezitters, multinationals of veevoederbedrijven.
Een andere besparingsoptie is efficiënter beleid. Rutte IV gaf het geld ondoelmatig uit. De grote maatschappelijke uitdagingen werden opgelost door er een zak geld tegenaan te gooien. Kinderopvangtoeslagaffaire? Rutte IV besloot kinderopvang voor iedereen (bijna) gratis te maken, ook voor hogere inkomens die het niet nodig hebben. Stikstofcrisis? Boeren moesten ongericht worden uitgekocht, terwijl het volgens Financiën ook vele malen goedkoper kon. Kritiek op sociaal leenstelsel? Afschaffen en iedereen compenseren werd de route, ook al bleven de eerder verwachte negatieve effecten uit.
De inefficiëntie werd groter door de manier waarop Rutte IV de begrotingssystematiek inrichtte. In plaats van de plannen onderdeel te laten zijn van een begrotingscyclus waarbij uitgaven goed tegen het licht worden gehouden door Financiën en de Tweede Kamer, werden veel plannen bekostigd met geld uit slecht gecontroleerde begrotingsfondsen. Geld ging op zoek naar een doel, in plaats van andersom.
De invloed van deelbelangen op overheidsbestedingen en inefficiëntie in het oplossen van maatschappelijke problemen komt het meest tot uiting bij het huidige klimaatbeleid, ook een grote veroorzaker van de huidige begrotingstekorten.
Rutte IV besloot om bedrijven voornamelijk met subsidies tot vergroening te bewegen. Dit kan veel efficiënter: door CO2 meer te belasten of door simpelweg te normeren hoeveel uitstoot er nog mag plaatsvinden worden de klimaatdoelen effectiever behaald.
Ondoelmatigheid
Dit is wel tegen het zere been van veel bedrijven: zij zullen hun kosten zien toenemen. Meer politieke moed is hier dus nodig. Inmiddels winden zelfs klimaatactivisten zich op over de ondoelmatigheid van het klimaatbeleid. Hun eis om fiscale subsidies af te schaffen verwacht je eerder in een ambtelijke werkgroep dan bij een blokkade van de A12. Sterker nog, onlangs concludeerde een ambtelijke werkgroep dat de klimaatdoelen van 2030 gehaald kunnen worden zonder dat het de overheid een cent kost.
De vraag is in hoeverre bezuinigen echt nodig is. Een gat in de begroting kan namelijk ook worden gedicht met hogere belastingen. Veel van de extra uitgaven van Rutte IV waren bedoeld om klimaat- en stikstofproblemen te lijf te gaan, weerstand te bieden van de dreiging van Rusland en de achterblijvende economische productiviteit weer op gang te krijgen. Allemaal uitdagingen waar een rol van de overheid voor de hand ligt. Als de tijd waarin we leven vraagt om een grotere overheid, dan horen daar ook hogere belastingen bij.
Het is nog niet bekend wat het thema voor Prinsjesdag is. ‘Veerkracht’ werd in ieder geval niet bereikt met de bezuinigingen uit 2012: de schade aan de economie en publieke sector bleek groot.
Het is duidelijk dat het lef vergt de overheidsfinanciën op orde te krijgen zonder de economie of publieke sector te beschadigen. Een slim plan van een toekomstig kabinet voor houdbare overheidsfinanciën voorkomt de zoveelste ruk aan het stuur met harde onzinnige bezuinigingen die toekomstige kabinetten weer recht moeten zetten. Stabiliteit en doordachte keuzes, dat is wat ons begrotingsbeleid nodig heeft na de rabiate bezuinigingen van 2012 en de uitgavendrift van 2022.
